Afbeelding: een collage van vier acteurs respectievelijk uit de volgende serie en films: Aubrey Plaza in Megalopolis (2024); Jeff Goldblum in Kaos (2024); Aurora Perrineau in Kaos (2024); Paul Mescal in Gladiator II (2024). Afbeelding ontworpen door de Webredactie van de MOON.

De MOON recenseert #1

Zeus als maffiabaas, Lucius’ terugkeer en Cyberpunk Rome: de Oudheid op steroïden

Auteurs: Marieke Ceelaert, Samuel Croes en Stephan Vossen

Datum: Februari 2025

Trefwoorden: MOON, film, serie, oudheidreceptie, oudheid

De oudheid is overal om ons heen. In architectuur, boeken, games, maar ook voor films en series blijft de oudheid tot de verbeelding spreken. Al sinds de begindagen van de cinematografie is de oudheid een belangrijke inspiratiebron, zo behoorden tot de vroegste Italiaanse blockbusters films zoals The Last Days of Pompeii (1906) en Nero (1909). Ook in de eenentwintigste eeuw blijven hollywood-kaskrakers verhalen geïnspireerd op de oudheid gebruiken, bijvoorbeeld in films als Troy, 300 of Gladiator. Afgelopen najaar zijn drie nieuwe showstoppers aan dit lijstje toegevoegd: Kaos, een Brits-Amerikaanse serie te zien op Netflix; Gladiator II, het vervolg van de eerste Gladiator-film uit 2000; en Megalopolis, het levenswerk van Francis Coppola, voornamelijk bekend van de Godfather-trilogie. Deze blijvende en hernieuwde interesse in de oudheid deed ons afvragen op welke manier de oudheid eigenlijk wordt gerepresenteerd, of de verhalen verder kijken dan alleen de 'klassieke oudheid’, met welk doel de oudheid wordt gebruikt in de films en serie en welke lessen hieruit getrokken kunnen worden.

De niveaus van oudheidreceptie

Zowel de genoemde films als de serie bieden een representatie van de oudheid, maar gebruiken de oudheid op verschillende manieren. Wij onderscheiden hier drie gradaties van oudheidsreceptie. Gladiator II bewandelt de meest voor de hand liggende weg, namelijk een verhaal dat zich volledig afspeelt in de oudheid. Hierbij wordt een fictief verhaal verteld van de gladiator Lucius (Paul Mescal) die vecht in de arena, omringd door hofintriges en spektakel, die deels geïnspireerd zijn op historische gebeurtenissen.

Met Megalopolis heeft Coppola gekozen voor een heel andere insteek. In deze film die zich afspeelt in een fictieve wereld waarin het Romeinse Rijk nooit gevallen schijnt te zijn, is de stad New York nu New Rome. In deze setting hebben alle personages Romeinse namen en hebben de dialogen - met wisselend succes - iets weg van oraties en discussies tussen antieke oratoren. In deze film staat het realisme van burgemeester Cicero (Giancarlo Esposito) tegenover het idealisme van architect Cesar Catilina (Adam Driver) die met zijn Megalon de stad van de toekomst wil bouwen.

Een middenweg tussen deze twee extremen wordt gevonden in de serie Kaos, waar het verhaal zich afspeelt op hedendaags Kreta. In deze alternatieve tijdlijn is de rol van mythologische figuren en de Griekse religie nog zeer levend, en volgen de kijkers de machtsstrijd tussen de goden op de berg Olympus. Griekse mythen worden verteld in de moderne tijd, met zelfs een onderwereld die doet denken aan een dystopische corporatie.  

Is de oudheid meer dan Grieks of Romeins?

De grootste verschillen tussen deze verhalen is dus de periodieke focus: waarbij Kaos Griekse mythologie in een nieuw, modern, jasje steekt; denk hierbij aan de verhaallijn van Orpheus (Killian Scott), waar in tegenstelling tot de klassieke vertelling Euridyce (Aurora Perrineau) liever in de onderwereld blijft dan terugkeert met haar afwezige liefde, of aan Ariadne (Leila Farzad), die gedurende de serie haar kracht ontdekt en durft op te staan tegen haar strenge vader. Gladiator II beslaat de Romeinse Keizertijd, de regeerperiode van Geta en Caracalla om precies te zijn, waar kwesties als keizerlijke decadentie en tirannie figuren als Lucius doen wegdromen naar betere tijden, zoals tijdens de Romeinse Republiek, ook wel de Dream of Rome. Diezelfde utopische republiek is waar in Megalopolis ook naar terug verlangd wordt, maar waarvan het onduidelijk blijft of Coppola daar ook arriveert.

Alle drie de weergaves beslaan hoogtijden van wat nog steeds beschouwd wordt als ‘de’ oudheid; de Griekse goden die overheersen in mythen, felle machtsstrijden tussen de retorische onderlegde elite in de Romeinse Republiek, of keizerlijke macht, trots en praal in de Keizertijd. Eigenlijk allesbehalve inclusief. Gladiator II probeert met haar beginscène in een van de Noord-Afrikaanse provincies de diversiteit van het Romeinse rijk aan te stippen, om vervolgens de rest van de twee-en-een-half uur durende film in Rome af te laten spelen. Megalopolis’ visie op diversiteit is al helemaal onbegrijpelijk en seksistisch - maar dat komt voornamelijk doordat er aan het verhaal geen touw is vast te knopen. Kaos, daarentegen, lijkt wel de spijker op zijn kop te slaan, met een multiculturele cast en het bieden van een divers palet in seksuele oriëntaties (soms ook controversiële incestueuze relaties, herkenbaar voor de Griekse mythen).

Het herinterpreteren van de ‘klassieke oudheid’, waarmee men de Griekse en Romeinse periodes bedoelt en wat zich voornamelijk afspeelt in huidige Griekenland en West-Europa, is ook herkenbaar in deze producties. Weliswaar probeert elk van deze verhalen hedendaagse problematiek aan te kaarten, zoals raciale of etnische diversiteit, vrouwenemancipatie, en seksuele variëteit, hoewel de een hierin beter uit de verf komt dan de ander.

De oudheid als instrument voor kritische geluiden

Een mogelijkheid is dat de oudheid als podium wordt gebruikt voor kritische geluiden, die parallellen vertoont met de hedendaagse samenleving, maar toch ver van ons af staat. Megalopolis is hier expliciet in: Coppola noemt het een fabel, een verhaal met een morele boodschap. Ook maatschappelijke problemen in Gladiator II en Kaos vertonen parallellen met die van het heden. Alle drie portretteren ze hoe een corrupte elite de samenleving uitbuit. In Gladiator II door de tweelingkeizers Geta en Caracalla, die een decadente levensstijl leiden en geweld verheerlijken, zonder zelf enige kennis van competent bestuur te hebben. Dit zien we terug in het heden: veel burgers verliezen vertrouwen in de politiek die zij als corrupt beschouwen.

Desondanks zien we dat de corruptie in deze verhalen bestreden kan worden door figuren die op het eerste gezicht alledaags lijken, maar eigenlijk uitverkoren zijn. In Gladiator II neemt Lucius, een gladiator, van belangrijke komaf, het op tegen de tweelingkeizers. In Kaos is dit Eurydice, wier profetie het is om de gevestigde orde te doorbreken en in Megalopolis is het de onbegrepen visionair Cesar, die de stad moet redden van diens ondergang door corruptie, criminaliteit en kapitalisme.

Telkens iets nieuw, of telkens dezelfde oudheid?

Deze drie nieuwe showstoppers pogen alle drie nieuwe cinematografische toevoegingen te zijn aan de filmwereld van de oudheid. De een slaagt hier beter in dan de ander.

Zoals de films laten zien kan de oudheid in verschillende lagen naar voren komen: Gladiator II als klassiek voorbeeld van een verhaal dat zich volledig afspeelt in de oudheid, Megalopolis als futuristische setting waarin personages namen en kenmerken dragen van antieke oratoren en Kaos in hedendaagse setting waarin mythologische figuren een prominente rol spelen. Die verschillende lagen creëren dan ook een verscheidenheid aan hoe filmmakers omgaan met hun herinterpretatie van de ‘klassieke’ oudheid. Gladiator II en Megalopolis doen weinig innovatiefs, zowel qua verhaal als de personages, waarbij Megalopolis nog wel een poging doet maar het twijfelachtig blijft of het hierin slaagt. Kaos daarentegen brengt een nieuwe twist aan antieke verhalen en een divers ensemble aan personages. 

Toch hebben deze films en series meer te bieden dan entertainment alleen. De oudheid fungeert als een spiegel voor actuele vraagstukken, met thema’s als macht en corruptie die een centrale rol spelen. De politieke en morele dilemma’s waar de personages in het verleden mee worden geconfronteerd zijn niet anders dan nu. Filmmakers bieden hun publiek dus een kritische lens om de hedendaagse wereld te bevatten. Dit is geen toeval: klassieke verhalen en motieven zitten diepgeworteld in de Westerse cultuurgeschiedenis, waardoor deze verhalen, personages, normen en waarden bij dit publiek direct herkenbaar zijn en impact hebben. Juist de oudheid leent zich hier goed voor, omdat onze afstand tot dit verleden zo groot is geworden. Het gaat niet meer per se om historische werkelijkheid, en wat zich toen afspeelde, maar deze herinterpretaties bevestigen hoe wij dit verleden willen herinneren. Het is versmolten met onze overtuiging dat de waarheden van het verleden en van het heden niet zo ver van elkaar af liggen. In in zekere zin, zijn wij zelf continue de makers van de nieuwe Dream of Rome.

Deze drie recente verhalen tonen aan dat de oudheid een aanhoudende, levendige inspiratiebron is, waarbij film- en serieproducenten steeds nieuwe manieren vinden om deze klassieke verhalen te vertalen naar het beeldscherm. De MOON is benieuwd en kijkt er naar uit wat de volgende reeks aan media over de oudheid ons zal brengen.